शनिवार सार्वजनिक विदाको चलन

नेपालमा शनिवार सार्वजनिक विदा दिने परम्परा आज सम्म पनि व्यापक रूपमा स्वीकार गरिएको छ, यसको सुरुवात एक ऐतिहासिक निर्णयबाट भएको हो। शनिवार विदाको चलन राणा शासनकालमा सुरु भएको मानिन्छ। विशेष गरी प्रधानमन्त्री भीम शमशेर जंग बहादुर राणाको कार्यकालमा (वि.सं. १९८६–१९८९) उनले सरकारी कार्यालयको समय बिहान १० बजेदेखि अपराह्न ४ बजेसम्म तोकेका थिए र शनिवार विदा दिने परम्परा सुरु गरेका थिए। यो निर्णयले सरकारी कर्मचारीहरूको कार्य व्यवस्थापनमा सुधार ल्याउने उद्देश्य राखेको थियो। यसले उनीहरूको विश्रामको अधिकारलाई सम्बोधन गर्दै सरकारी सेवाको गुणस्तर पनि सुधार गर्ने विश्वास गरिएको थियो।

भीम शमशेरको पालासम्म आइपुग्दा नेपालमा शासन प्रशासन केही व्यवस्थित हुँदै गइरहेको अवस्था थियो। त्यसै समयमा उनले कर्मचारीहरूलाई एक दिनको साप्ताहिक विश्राम आवश्यक ठानेर शनिवार विदाको परम्परा सुरु गरेका हुन् भन्ने मानिन्छ। यद्यपि त्यसबेलाको निर्णयहरूमा खासै लिखित प्रमाण भेटिँदैन, मौखिक र ऐतिहासिक आधारहरूबाट यसबारे जानकारी पाइन्छ।

समयक्रमसँगै शनिवार विदा नेपालको सरकारी नियमको स्थायी अङ्ग बन्दै गयो। सबै सरकारी कार्यालय, शैक्षिक संस्था, बैंक, र अन्य सरकारी नियन्त्रित निकायहरूले शनिवार विदा दिन थाले। यसले निजी क्षेत्रमा पनि प्रभाव पारेको देखिन्छ।

२०२२ सालतिर नेपाल सरकारले शनिवारसँगै आइतवार पनि सार्वजनिक विदा दिने निर्णय गर्‍यो। यो निर्णय सन् २०२२ (वि.सं. २०७९) वैशाख १५ गतेदेखि लागू गरिएको थियो। सरकारले साप्ताहिक दुई दिन विदा दिने निर्णय ऊर्जा बचत, विदेशी मुद्रा सञ्चय, र डिजिटल प्रणालीमार्फत सेवा प्रवाहलाई प्राथमिकता दिने उद्देश्यले गरेको थियो। कार्यालय समय पनि बिहान ९:३० देखि साँझ ५:३० सम्म निर्धारण गरिएको थियो।

तर यो निर्णय धेरै टिकेन। आइतवार विदा सुरु भएको केही हप्तामै, सरकारले २०७९ जेठ १५ गते आइतवारको विदा फिर्ता लियो। यसको कारणहरूमा सेवा प्रवाहमा देखिएको बाधा, अस्पताल तथा न्यायालयमा सेवाको ढिलाइ, र सर्वसाधारणमा परेको असर उल्लेख गरियो। जनस्तरमा पनि मिश्रित प्रतिक्रिया आएको थियो, जसले गर्दा सरकारले पुनः पहिलेकै व्यवस्था कायम गर्‍यो।

आजको दिनमा शनिवार सार्वजनिक विदाको रूपमा रहिरहे पनि आइतवार कार्यदिवसकै रूपमा सञ्चालन हुँदै आएको छ। निजी क्षेत्रमा भने कहिलेकाहीँ फरक व्यवस्था देख्न सकिन्छ।

निष्कर्षमा, नेपालमा शनिवार सार्वजनिक विदाको परम्परा एक शासकीय व्यवस्थापनको सुधारको प्रयासस्वरूप सुरु गरिएको हो। राणा शासनकालमा सुरु भएको यो चलन आज पनि कायम छ र यसले नेपाली समाजमा साप्ताहिक विश्रामको महत्त्व स्थापित गरेको छ। समयअनुसार प्रयासहरू भए पनि हालसम्म शनिवारकै विदा स्थायी रूपमा मानिएको छ।

Read More

अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक दिवस (May_1)

श्रमिक आन्दोलनको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि:

श्रमिक आन्दोलन १९औँ शताब्दीमा औद्योगिक क्रान्तिपछि शुरू भएको हो। जब ठूला उद्योग, कारखाना, रेल र अन्य पूर्वाधार विस्तार भए, त्यहाँ श्रमिकहरूको माग बढ्यो। तर, उनीहरूको श्रमको उचित मूल्य दिइएन। कामको समय धेरै, पारिश्रमिक थोरै र काम गर्ने वातावरण असुरक्षित थियो। त्यसैले श्रमिकहरू संगठित हुन थाले र आफ्नो अधिकारका लागि संघर्ष गरे। १८८६ मा अमेरिकाको शिकागोमा भएको हेयमार्केट घटना श्रमिक आन्दोलनको ठूलो मोड बन्न पुग्यो।

श्रमिक दिवसको विश्वव्यापी महत्व:

हाल अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक दिवस ८० भन्दा बढी देशहरूले सार्वजनिक बिदाका रूपमा मनाउँछन्। देशअनुसार यसलाई "Labour Day", "May Day", वा "Workers’ Day" भनेर चिनिन्छ। यस दिनलाई विश्वभर श्रमिक वर्गप्रति सम्मान प्रकट गर्ने अवसरको रूपमा लिइन्छ।

नेपालमा श्रमिक दिवसको सुरुवात:

नेपालमा अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक दिवस २००७ सालपछि औपचारिक रूपमा मनाउन थालिएको हो। नेपालका श्रमिकहरूको हक र अधिकार सुनिश्चित गर्न विभिन्न संघसंस्था जस्तै नेपाल ट्रेड युनियन कांग्रेस (NTUC), जनप्रगतिशील ट्रेड युनियन महासंघ (GEFONT), र अनेरास्ववियु (संघीय) लगायतका श्रमिक संगठनहरूले योगदान गरेका छन्।

श्रमिकको अधिकार र कानुनी प्रावधान:

नेपालको संविधानले श्रमिकलाई न्यूनतम पारिश्रमिक, सामाजिक सुरक्षा, सुरक्षित वातावरणमा काम गर्ने अधिकार सुनिश्चित गरेको छ। श्रम ऐन, २०७४ अनुसार कुनै पनि श्रमिकलाई जबर्जस्ती काम गर्न लगाउन पाइँदैन, महिला र बालश्रमिकको सुरक्षामा विशेष जोड दिइएको छ।

आजको यथार्थ चुनौती:

हालका दिनमा प्रविधिको विकास, अटोमेसन (automation), र अनौपचारिक रोजगारीका कारण श्रमिकहरू थप चुनौतीमा परेका छन्। विशेष गरी घरेलु कामदार, निर्माण मजदुर, प्रवासी श्रमिक र असंगठित क्षेत्रमा काम गर्ने श्रमिकहरू अझै पनि शोषणमा छन्। त्यसैले श्रमिक दिवसले यी वर्गहरूका समस्या उजागर गर्ने मौका दिन्छ।

शिक्षा र चेतनाको महत्त्व:

श्रमिक स्वयंले पनि आफ्नो अधिकार, दायित्व र कानुनी व्यवस्था बुझ्नुपर्ने आवश्यकता छ। त्यसका लागि तालिम, शिक्षा र सचेतना अभियान आवश्यक छन्। राज्य, श्रमिक संगठन र गैरसरकारी संस्थाहरूले यो काममा सहकार्य गर्नुपर्छ।

यसरी, अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक दिवस एक ऐतिहासिक, सामाजिक र राजनीतिक महत्त्व बोकेको दिवस हो, जसले हामी सबैलाई श्रमको कदर गर्न, समानता र न्यायको भावना बढाउन प्रेरित गर्छ।

Read More

अक्षय तृतीया

अक्षय तृतीया हिन्दू र जैन धर्ममा अत्यन्तै पवित्र मानिने एक विशेष पर्व हो। यो वैशाख महिनाको शुक्ल पक्षको तृतीय तिथिमा पर्छ। यस पर्वलाई अक्षय तीज पनि भनिन्छ। "अक्षय" भन्नाले कहिल्यै नाश नहुने भन्ने अर्थ लाग्छ, त्यसैले यो दिन गरिएका शुभ कार्यहरू, दान, तपस्या, जप र पूजा-पाठको फल कहिल्यै नाश हुँदैन भन्ने विश्वास गरिन्छ।

अक्षय तृतीयाको मुख्य महत्व:

1. धार्मिक महत्त्व:

   • हिन्दू पुराण अनुसार, यही दिनमा भगवान परशुरामको जन्म भएको थियो।
   • भगवान विष्णुको छौंठौं अवतार (परशुराम) को स्मरणमा यो पर्व मनाइन्छ।
   • त्रेता युगको सुरुवात पनि यही दिनमा भएको मानिन्छ।
   • पाण्डवहरूले बनवासका बेला अक्षय पात्र प्राप्त गरेका थिए, जसले कहिल्यै सकिँदैनथ्यो।

2. जैन धर्ममा:

   • भगवान ऋषभदेव (आदिनाथ) ले दीर्घकालीन उपवासपछि पहिलोपटक यही दिन इक्षु र रस (रसिलो पदार्थ) ग्रहण गरेका थिए।

3. दानको विशेष महत्व:

   • यो दिनमा गरिने दान–पुण्य, जस्तै अन्न, जल, कपडा, सुन, चाँदी आदि दानको अक्षय फल प्राप्त हुन्छ।
   • धार्मिक मान्यताअनुसार, यस दिन दान गरेमा जीवनभर धन, सुख, शान्ति र पुण्य प्राप्त हुन्छ।

4. विवाह र शुभ कार्यको लागि उत्तम दिन:

• यो दिनलाई सर्वसिद्धि मुहूर्त मानिन्छ। कुनै पनि शुभ कार्य (जस्तै विवाह, नयाँ व्यापार, घर निर्माण आदि) गर्नको लागि यो दिन अत्यन्तै शुभ मानिन्छ।

अक्षय तृतीयाको दिन जौको सातु र सर्वत खाने चलन धेरै पुरानो र धार्मिक रूपमा पनि महत्वपूर्ण छ। यसका पछाडि धार्मिक र स्वास्थ्यसँग सम्बन्धित कारणहरू छन्।

१. धार्मिक कारण:

• जौलाई वैदिक ग्रन्थहरूमा पवित्र अन्न भनिएको छ।
• यस दिन जौको सातु र जल (सर्वत) सेवन गर्नुले शरीर र आत्मालाई शुद्ध बनाउँछ भन्ने विश्वास गरिन्छ।
• जौ भगवान विष्णुलाई अर्पण गरिन्छ, र उनी प्रसन्न हुन्छन् भन्ने मान्यता छ।
• दान स्वरूप पनि जौको सातु, जल, फलफूल र चामल दिने परम्परा छ।

२. स्वास्थ्यका कारण:

• वैशाख महिनामा गर्मी बढ्दो हुन्छ, त्यसैले जौको सातु र चिसो सर्वत पिउनु शरीरलाई ठण्डा र ऊर्जाशील बनाउँछ।
• जौमा फाइबर, प्रोटिन र खनिज पदार्थहरू हुन्छन्, जसले स्वास्थ्यलाई फाइदा पुर्‍याउँछ।
• सर्वतले शरीरको पानीको कमी (dehydration) हटाउँछ।

Read More

गर्मी मैसममा कसरी सुक्षित रहने ?

गर्मी मौसममा सुरक्षित रहनका लागि तलका उपायहरू पालना गर्न सकिन्छ:

1. धेरै पानी पिउनुहोस् – शरीरमा पानीको कमी हुन नदिन दिनभर पानी, जुस, सूप आदि पिउनुहोस्।

2. धुपबाट जोगिनुहोस् – दिउँसो १० बजे देखि ३ बजे सम्मको कडा घाममा बाहिर ननिस्कनुहोस्, यदि निस्कनै परे टोपी, छाता वा सनग्लास लगाउनुहोस्।

3. हल्का कपडा लगाउनुहोस् – पातलो, खुकुलो, हल्का रङको कपडा लगाउनुहोस् जसले घाम कम सोस्छ।

4. चिसो ठाउँमा बस्नुहोस् – सकेसम्म फ्यान, कूलर वा एयर कन्डिसन भएको ठाउँमा बस्ने प्रयास गर्नुहोस्।

5. गर्मी लाग्ने खाना र पेय पर्दार्थबाट बच्नुहोस् – अत्यधिक मसलेदार खाना, धेरै चिनी भएको पेय र मदिरा नखानुहोस्।

6. स्वास्थ्यको ख्याल राख्नुहोस् – टाउको दुख्ने, चक्कर आउने, धेरै पसिना आउने, वा कमजोर महसुस भए तुरुन्त विश्राम लिनुहोस् र आवश्यक परे चिकित्सकसँग सम्पर्क गर्नुहोस्।

Read More

नाम एक, उपयोग अनेक "अलैंची"

अलैंची एक सुगन्धित मसला हो। जुन नेपाली भान्सामा अत्यन्तै लोकप्रिय छ। यसको स्वाद मीठो, मसलेदार र थोरै तिखो हुन्छ। अलैचीलाई नेपाली परिकारहरूमा स्वाद र सुगन्ध बढाउनका लागि प्रयोग गरिन्छ। यो विशेष गरी चिया, मिठाई, पुलाउ, तरकारी, अनि परम्परागत औषधिमा पनि उपयोगी मानिन्छ।

अलैंची दुई प्रकारको पाइन्छ – सानो अलैंची (green cardamom) र ठूलो अलैंची (black cardamom)। सानो अलैंची हरियो रंगको हुन्छ र मिठो सुगन्ध दिने गर्छ। यो प्रायः मिठाई, चिया र खास परिकारहरूमा प्रयोग गरिन्छ। ठूलो अलैंची कालो वा खैरो रंगको हुन्छ र यसको स्वाद अलिक तीखो तथा बलियो हुन्छ। यो विशेष गरी मासुजन्य परिकारमा प्रयोग गरिन्छ।

नेपालको पूर्वी पहाडी क्षेत्रमा विशेष गरी इलाम, ताप्लेजुङ, पाँचथर लगायतका जिल्लाहरूमा ठूलो अलैंचीको खेती गरिन्छ। यो क्षेत्रलाई “अलैंची क्षेत्र” भनेर चिनिन्छ। यहाँको माटो, पानी, र मौसम अलैंची खेतीका लागि उपयुक्त मानिन्छ। ठूलो अलैंची नेपालको प्रमुख निर्यात हुने कृषिजन्य उत्पादनमध्ये एक हो। यसले किसानहरूको आर्थिक जीवनस्तर उकास्नमा ठूलो भूमिका खेलेको छ।

औषधीय दृष्टिकोणले हेर्दा, अलैंचीको धेरै फाइदा छन्। यो पाचन प्रणालीलाई सुधार्न सहयोग गर्छ। अलैची खाँदा ग्यास, अपच, पेट फुल्ने समस्यामा राहत मिल्छ। यसले मुखको दुर्गन्ध हटाउन सहयोग पुर्‍याउँछ, त्यसैले कतिपयले खाना खाएपछि अलैंची चपाउने गर्छन्। साथै, यसमा एन्टिअक्सिडेन्ट तत्वहरू पाइन्छन्, जसले रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउन सहयोग गर्छ।

चिया बनाउँदा अलैंची हाल्दा चियाको स्वाद धेरै राम्रो हुन्छ। विवाह, भोज वा अन्य चाडपर्वमा बनाइने विशेष परिकारहरूमा अलैंची अनिवार्य रूपमा प्रयोग गरिन्छ। मिठाईजस्तै लड्डु, खीर, हलुवा, र बर्फीमा पनि यसको प्रयोग गरिन्छ।

आजकल अलैंचीको माग अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा पनि बढ्दो छ। भारत, बंगलादेश, युएई, अमेरिका लगायत देशहरूमा नेपाली अलैंची निर्यात गरिन्छ। यसको मूल्य पनि राम्रो हुने भएकाले किसानहरूले यसतर्फ बढी ध्यान दिन थालेका छन्। अलैंची खेतीले नेपालको अर्थतन्त्रमा समेत सकारात्मक प्रभाव पारिरहेको छ।

यति हुदाहुदै पनि अलैंची खेतीमा केही चुनौतीहरू पनि रहेका छन्। रोगकीरा, जलवायु परिवर्तन, बजारको उतारचढावले गर्दा किसानहरूलाई समस्या पुर्‍याइरहेका छन्। तसर्थ सरकारले प्राविधिक सहयोग, तालिम र बजार व्यवस्थापनमा ध्यान दिन जरुरी छ।

अलैंची केवल स्वाद र सुगन्ध दिने मसला मात्र होइन, यो आर्थिक, सांस्कृतिक, र औषधीय हिसाबले पनि निकै महत्वपूर्ण छ। यसको सही उत्पादन र प्रयोगले किसानको जीवनस्तर उकास्न र देशको अर्थतन्त्रमा योगदान दिन सक्छ। चाहे परिकार बनाउँदा होस् या औषधिका लागि, अलैंची नेपाली जीवनको अभिन्न अङ्ग बनेको छ।

Read More

नेपाली नयाँ वर्ष (बैशाख १)

नेपाल एक धार्मिक, सांस्कृतिक र विविधताले भरिएको देश हो। यहाँ धेरै जातजाती र समुदायहरू बसोबास गर्छन्, जसले आफ्नै शैलीमा चाडपर्वहरू मनाउने गर्दछन्। त्यसमध्ये एक महत्वपूर्ण चाड हो नेपाली नयाँ वर्ष, जुन हरेक वर्ष बैशाख १ गते मनाइन्छ। यो दिनलाई हामी "नेपाली नयाँ वर्ष" वा "नयाँ वर्षको पहिलो दिन" भनेर चिन्ने गर्छौं।

नेपाली नयाँ वर्षको इतिहास धेरै पुरानो छ। यो विक्रम सम्वत् (Bikram Sambat) नामको पात्रो अनुसारको पहिलो दिन हो। विक्रम सम्वत् हिन्दु परम्परामा आधारित पात्रो हो, जुन राजा विक्रमादित्यको नामबाट शुरू गरिएको मानिन्छ। यो पात्रो अनुसार वर्षको पहिलो दिन बैशाख महिनाको पहिलो दिन पर्दछ, जुन ग्रेगोरियन पात्रो अनुसार अप्रिल महिनाको मध्यतिर पर्छ।

नयाँ वर्षको दिन नेपालभर विविध कार्यक्रमहरू आयोजना गरिन्छन्। स्कुल, कलेज, संघ–संस्था तथा सरकारी कार्यालयहरूमा शुभकामना आदान–प्रदान गरिन्छ। मानिसहरू आफ्ना आफन्त, साथीभाइ, छिमेकीलाई भेट्न जान्छन् र नयाँ वर्षको शुभकामना दिन्छन्। केही ठाउँहरूमा मेलाहरू, साँस्कृतिक कार्यक्रमहरू, नाचगान, र परम्परागत खेलहरू समेत आयोजना गरिन्छ। विशेष गरी काठमाडौं, पोखरा, धरान, चितवन, र बुटवलजस्ता शहरहरूमा यो दिन विशेष रूपमा मनाइन्छ।

यो दिन धेरै मानिसहरूले नयाँ काम सुरु गर्न चाहन्छन्। नयाँ वर्ष नयाँ सुरुवातको प्रतीक हो। व्यापारीहरूले नयाँ खाता खोल्ने चलन पनि यही दिनबाट सुरू गर्छन्। विद्यार्थीहरू नयाँ कक्षामा जान तयार हुन्छन्, अनि धेरैले आफ्नो जीवनलाई सकारात्मक दिशातर्फ मोड्ने योजना बनाउँछन्।

धार्मिक हिसाबले पनि यो दिन विशेष मानिन्छ। मानिसहरू बिहानै नुहाएर मन्दिर जान्छन्, पूजा गर्छन् र भगवानसँग नयाँ वर्षको सुख, शान्ति, स्वास्थ्य र समृद्धिको कामना गर्छन्। विशेष रूपमा पशुपतिनाथ, स्वयम्भूनाथ, र अन्य प्रमुख मन्दिरहरूमा दर्शन गर्न लामो लाइन लाग्छ।

समग्रमा, नेपाली नयाँ वर्ष बैशाख १, केवल पात्रो परिवर्तनको दिन मात्र होइन, यो नयाँ सुरुवातको प्रतीक हो। यो दिनले हामीलाई पुराना कुराहरू बिर्सेर नयाँ उमंग र आशाका साथ अगाडि बढ्न प्रेरणा दिन्छ। हामीले यो दिनलाई रमाइलो मात्र होइन, सकारात्मक सोच र कर्ममा लाग्ने प्रेरणा दिने दिनका रूपमा लिन सक्नुपर्छ।

यस अवसरमा सम्पूर्ण नेपालीहरूलाई नेपाली नयाँ वर्ष २०८२ को धेरै धेरै शुभकामना ।।

Read More

Happy New Year 2082

आउदै गरेको नयाँ वर्ष २०८२ साल सबैमा हार्दिक मंगलमय शुभकामना ।।

Read More