हिन्दु नारीहरूमा तिज र ऋषि पञ्चमीको महत्व

नेपाललाई धार्मिक, सांस्कृतिक र परम्परागत मुल्य–मान्यताले भरिपूर्ण देशका रूपमा चिनिन्छ। यहाँ विभिन्न जातजाति, धर्म र समुदायका मानिसहरू बसोबास गर्ने भए पनि हिन्दु धर्मावलम्बीहरूको संख्या ठूलो रहेकोले हिन्दु संस्कृतिका पर्व–उत्सवको विशेष महत्व छ। तीमध्ये तिज र ऋषि पञ्चमी विशेष गरी नारीहरूले मनाउने प्रमुख पर्व मानिन्छन्। यी पर्वहरूले नारीहरूको धार्मिक श्रद्धा, सामाजिक मूल्य र सांस्कृतिक पहिचानलाई उजागर गर्छन्।

तिजलाई हरितालिका तिज पनि भनिन्छ। यो पर्व भगवान् शिव र पार्वतीको अटल प्रेम र समर्पणसँग जोडिएको छ। नारीहरूले आफ्नो श्रीमान्को दीर्घायु, परिवारको सुख–समृद्धि र दाम्पत्य जीवनको स्थायित्वको कामना गर्दै यो पर्वमा व्रत बस्छन्, गीत गाउछन्, नृत्य गर्छन्, दर खाने परम्परा पालना गर्छन्।

ऋषि पञ्चमी भनेको भाद्र शुक्ल पञ्चमीका दिन मनाइने पर्व हो। हिन्दु धर्ममा महिनावारीलाई धार्मिक दृष्टिले अशुद्ध मान्ने भएकाले त्यस अवधिमा अनचाहिँदै धार्मिक कार्यमा संलग्न हुँदा हुने दोषको प्रायश्चित स्वरूप ऋषि पञ्चमी मनाउने परम्परा छ। यस दिन महिलाहरूले सप्तऋषिको पूजा गर्छन्, स्नान र शुद्धीकरण गरेर आत्मशुद्धि प्राप्त गर्ने विश्वास रहिआएको छ।

यसरी तिज र ऋषि पञ्चमी दुबै पर्व नारीहरूको जीवनमा धार्मिक, सामाजिक र सांस्कृतिक दृष्टिले गहिरो महत्व बोकेका छन्।

तिज पर्वको धार्मिक महत्व

तिज पर्व धार्मिक दृष्टिले अत्यन्त महत्वपूर्ण छ। हिन्दु धर्मशास्त्रअनुसार, पार्वतीले भगवान् शिवलाई पतिको रूपमा पाउन कठोर तपस्या र व्रत गरेको प्रसंग यस पर्वसँग जोडिन्छ। नारीहरूले पार्वतीको तपस्याबाट प्रेरणा लिँदै आफ्नो पति दीर्घायु होस्, दाम्पत्य जीवन सुखमय रहोस्, अविवाहित कन्याहरूले योग्य वर पाओस् भन्ने उद्देश्यले तिजमा व्रत बस्ने गर्छन् ।

• महिलाहरूले शिव–पार्वतीको पूजा–आराधना गर्छन्।
• व्रत बस्दा शरीर, मन र आत्मा शुद्ध हुन्छ भन्ने विश्वास छ।
• नारीहरूले आफ्नो परिवारमा सु–स्वास्थ्य, दीर्घजीवन र शान्तिको कामना गर्छन् ।

सामाजिक महत्व

तिजलाई नारीहरूको मिलन पर्व पनि भनिन्छ। वर्षभर आ–आफ्नै घरधन्दा र काममा व्यस्त हुने दिदी–बहिनीहरूले यो अवसरमा एकै ठाउँमा भेला भई दर खाने, नाचगान गर्ने, रमाइलो गर्ने गर्छन्।

• दिदी–बहिनीबीच आत्मीयता र सम्बन्ध अझ प्रगाढ हुन्छ।
• समाजमा सहकार्य, एकता र खुशी बाँड्ने संस्कारलाई बल मिल्छ।
• महिलाले आफ्नो भावनालाई गीतमार्फत व्यक्त गर्ने अवसर पाउँछन्, जसले सामाजिक चेतना जगाउँछ।
• सांस्कृतिक महत्व

तिज नेपाली नारीहरूको सांस्कृतिक पहिचान बनेको छ।

• रातो साडी, हरियो चुरा, पोते, शृंगारले नारीहरूको सौन्दर्य झल्काउँछ।
• तिज गीत र नृत्यले समाजका गुनासा, पीडा, खुशी, आशा र अपेक्षालाई प्रतिबिम्बित गर्छ।
• नारीहरूको कला, संस्कृति र परम्परालाई निरन्तरता दिने माध्यम बनेको छ।

  

ऋषि पञ्चमी पर्वको धार्मिक महत्व

ऋषि पञ्चमी भाद्र शुक्ल पञ्चमीका दिन सप्तऋषिको पूजा गरेर मनाइन्छ।

• धार्मिक विश्वासअनुसार, महिनावारी अवधिमा अनचाहिँदै वा अज्ञानवश धार्मिक कर्म गर्दा हुने पाप र दोषको प्रायश्चित गर्ने दिन हो।
• नारीहरूले स्नान गरी गोबर, माटो, तुलसी आदिबाट शुद्धीकरण गरेर पूजा गर्छन्।
• सप्तऋषिको पूजा–आराधना गरी आत्मशुद्धि र धार्मिक पुण्य प्राप्त हुन्छ भन्ने विश्वास छ।

सामाजिक महत्व

ऋषि पञ्चमी नारीहरूको आत्मशुद्धि र सामाजिक जिम्मेवारीसँग सम्बन्धित छ।

• महिलाले यो दिन व्रत बस्दै परिवार र समाजप्रतिको कर्तव्यबोध पुनः स्मरण गर्छन्।
• सामाजिक दृष्टिले यसले नारीहरूको धर्म–कर्मप्रतिको निष्ठा र संस्कारलाई मजबुत बनाउँछ।
• परिवारका जेठाजेष्ठाले पनि यो दिनलाई परिवारमा धार्मिक अनुशासन कायम गर्ने अवसरका रूपमा लिन्छन्।

सांस्कृतिक महत्व

ऋषि पञ्चमीले नारीहरूको संस्कार र शुद्धताको प्रतीकत्व प्रस्तुत गर्छ।

• महिलाहरूलाई आफ्नो धार्मिक दायित्वबारे सचेत गराउँछ।
• पौराणिक परम्परा र आस्थालाई निरन्तरता दिने अवसर मिल्छ।
• यसले नारीहरूलाई आत्म–अनुशासन, धैर्य र आस्थामा दृढ बनाउँछ।

तिज र ऋषि पञ्चमीको आपसी सम्बन्ध

तिज र ऋषि पञ्चमी दुबै पर्व महिलाले लगातार मनाउने भएकाले यी एक–आपसमा जोडिएका छन्।

• तिजमा महिलाले परिवार र दाम्पत्य जीवनको सुखकामना गर्छन् भने ऋषि पञ्चमीमा आत्मशुद्धि र प्रायश्चित गर्छन्।
• दुबै पर्वले नारीलाई धार्मिक, सामाजिक र सांस्कृतिक जीवनमा सशक्त बनाउँछन्।
• तिज नारीको खुशी, भेटघाट र उल्लाससँग सम्बन्धित छ भने ऋषि पञ्चमी अनुशासन, शुद्धता र धर्मपालनसँग सम्बन्धित छ।

वर्तमान युगमा तिज र ऋषि पञ्चमीको महत्व

आजको आधुनिक समाजमा पनि यी पर्वहरू महत्त्वपूर्ण छन्।

• धार्मिक दृष्टिले: अझै पनि धेरै महिलाहरू यी पर्वमा व्रत बस्छन्, पूजा गर्छन्, शिव–पार्वती र सप्तऋषिलाई सम्झिन्छन्।
• सामाजिक दृष्टिले: तिज महिलाको हक, अधिकार र स्वतन्त्रता व्यक्त गर्ने माध्यम बनेको छ। तिज गीतमार्फत महिलाले आफ्नो सामाजिक समस्या, हिंसा, विभेद र अधिकारबारे स्वर उठाउने गरेका छन्।
• सांस्कृतिक दृष्टिले: यी पर्वहरूले हाम्रो मौलिकता जोगाइराखेका छन्। परदेशमा रहेका नेपाली महिलाले समेत तिज र ऋषि पञ्चमीलाई भव्य रूपमा मनाउने गरेका छन्।

आलोचना र सुधारको आवश्यकता

यद्यपि यी पर्वहरूको धार्मिक महत्व गहिरो छ, केही पक्षहरूमा आलोचना पनि हुन्छ।

• तिजमा दर खाने संस्कृतिले स्वास्थ्यमा असर गर्न सक्ने बताइन्छ।
• महिनावारीलाई अशुद्ध ठान्ने संस्कृतिको आलोचना गरिन्छ, किनकि आधुनिक विज्ञानले यसलाई प्राकृतिक प्रक्रिया बताउँछ।
• ऋषि पञ्चमीलाई केहीले नारीलाई दोषी ठहर गर्ने परम्पराको रूपमा पनि व्याख्या गर्ने गरेका छन्।

तर, यसरी आलोचना भए पनि यी पर्वलाई धार्मिक आस्था, सांस्कृतिक निरन्तरता र सामाजिक एकताको दृष्टिले महत्वका साथ हेर्न सकिन्छ। आधुनिक युगमा यसको अर्थलाई सुधारेर अपनाउने चलन बढ्दो छ।

निष्कर्षमा भन्नु पर्दा, तिज र ऋषि पञ्चमी हिन्दु नारीहरूको जीवनमा गहिरो महत्व बोकेका पर्व हुन्। तिजले नारीहरूको प्रेम, समर्पण, पारिवारिक ऐक्यबद्धता र सामाजिक मिलनलाई उजागर गर्छ। ऋषि पञ्चमीले आत्मशुद्धि, अनुशासन र धार्मिक दायित्वप्रतिको जागरण दिन्छ। यी पर्वले महिलालाई आफ्नो भूमिकाबारे स्मरण गराउँछन्, साथै परिवार र समाजलाई एकताबद्ध बनाउन सहयोग गर्छन्।

समयसँगै यी पर्वहरूको रूपान्तरण हुँदै गएको छ। तिज आज केवल व्रत वा शिव–पार्वतीको पूजा मात्र नभई नारीहरूको अभिव्यक्तिको माध्यम बनेको छ। ऋषि पञ्चमीलाई पनि केवल अशुद्धताको प्रायश्चित नभई आत्मशुद्धि, आत्मअनुशासन र धार्मिक कर्तव्यबोधको पर्वका रूपमा लिन सकिन्छ।

तिज र ऋषि पञ्चमी दुबै हिन्दु नारीहरूको धार्मिक आस्था, सामाजिक एकता र सांस्कृतिक पहिचानका आधारस्तम्भ हुन्। यी पर्वहरूले नारीहरूको जीवनलाई आध्यात्मिक, सामाजिक र सांस्कृतिक दृष्टिले समृद्ध पार्ने काम गरेका छन्।